آیا ایران یک کشور در حال توسعه است؟ - آسمان تو

جوزف استیگلیتز، برنده نوبل اقتصاد در سال 2001، جمله ای بدیهی اما تکان دهنده بدین مضمون دارد: عنوان کشورهای در حال توسعه به طور کامل شفاف و رسا نیست، چرا که بسیاری از کشورهای موسوم به در حال توسعه عملاً هیچ خیز و حرکتی به سمت توسعه نداشته و اصولاً در راستا توسعه یابی نیستند. این جمله ساده اما تلخ، رؤیای شیرین بسیاری از ما شهروندان کشورهای در حال توسعه را بر باد می دهد؛ چرا که ما سال ها به خودمان اینچنین دلداری داده ایم که اگرچه توسعه یافته نیستیم، لیکن در راستا توسعه قرار داریم و دیر یا زود به آن خواهیم رسید.

آنالیز روند و دستاوردهای کشورهای موسوم به در حال توسعه در سال های اخیر نیز تا حد زیادی نظر استیگلیتز را تأیید می نماید. در آنالیز مؤلفه های توسعه یافتگی در پیوستار کشورهای موسوم به در حال توسعه، کشورهایی نظیر برزیل، هند، مالزی، شیلی، چین و ترکیه را داریم که توانسته اند روند مستمر پیشرفت و توسعه را طی نمایند و در دروازه توسعه یافتگی بایستند و در سمت دیگر انبوه کشورهایی وجود دارند که در امتناع توسعه گرفتارند و بعضاً روند قهقرایی به سمت توسعه نیافتگی را طی می نمایند. اینجاست که باید گفت اگرچه کشورهای دو سوی این پیوستار در دسته کشورهای در حال توسعه طبقه بندی بندی می شوند، لیکن احتمالاً فقر واژه موجب این نامگذاری شده است؛ وگرنه این کشورها از حیث اراده و حرکت حاکمیت به سمت توسعه، لزوماً با هم متناسب و همنوا نیستند.

برای دسته بندی دقیق تر می بایست کشورهای موجود در پیوستار و طیف در حال توسعه، با درجه ای از خواستن و توانستن توسعه درجه بندی شوند و این کشورها به طبقات متعددی با نام ها و ویژگی های متفاوت تقسیم شوند. دکتر رضا واعظی در مقاله خود با عنوان نقد مدیریت دولتی و مدیریت توسعه در ایران که در اسفندماه 1397 انتشار یافت، در خلال تحلیل نظام اداری توسعه ایران، خواستن و توانستن را دو عنصر الزامی برای توسعه می داند: برای رسیدن به توسعه به طور همزمان به دو عنصر احتیاج داریم که در تمام کشورهای پیروز اخیر مانند ژاپن، برزیل و … اتفاق افتاده است: یکی عنصر خواستن و دیگری عنصر توانستن. به عنصر خواستن در علم سیاست، عزم و اراده سیاسی می گویند که محصول یک نظام سیاسی سالم، باکفایت، کارآمد و مبتنی بر رأی مردم است. عنصر توانستن به نظام اجرایی و اداری برمی گردد که این توانستن از قدرت فنی، قدرت سازمانی و تخصصی نهادهای اجرایی بر می آید؛ بنابراین اگر کسی (فرد یا سازمان) بخواهد و نتواند، به هدف نمی رسد و اگر کسی نخواهد ولی بتواند، در مقام تئوری بازهم نمی تواند پیروز گردد.

در تبیین در حال توسعه بودن به معنای واقعی و محتوایی کلمه، می بایست رکن خواستن را پررنگ تر کرد؛ چرا که توانایی حرکت به سمت توسعه فرزند اراده و خواست توسعه است و همه کشورهای پیروز در وادی توسعه نخست در مورد ضرورت و اهمیت امر توسعه به اجماع ملی رسیده اند. با توجه به این مطالب گفته شده آیا می توان به سوالی که بر پیشانی این یادداشت نقش بسته را پاسخ داد: آیا ایران واقعاً کشوری در حال توسعه است؟. برای پاسخ به این سوال باید دو ملاحظه ابتدایی را در نظر داشت.

توسعه یافتگی به شهادت شاخص ها

یکی از مهمترین شاخص های توسعه، شاخص توسعه سرمایه انسانی(HDI) است که از سال 1991 تا کنون از سوی برنامه توسعه سازمان ملل منتشر می شود. ایران در این شاخص روند رو به رشدی را داشته و در آخرین رده بندی به رتبه 60 جهانی و چهارم منطقه دست یافته است. از سوی دیگر متوسط رشد مالی ایران در 10 سال اخیر کمتر از 2 درصد و نرخ انباشت سرمایه عمدتاً منفی بوده که در مقایسه با کشورهای منطقه بیانگر صندلی پایین ایران در عمده شاخص های توسعه مالی نسبت به آنهاست که تحقق اهداف چشم انداز 1404 از حیث مالی را تا حد زیادی نامیسر می نماید.

از سوی دیگر نیز شکاف میان توسعه یافتگی سرمایه انسانی و توسعه نیافتگی ابعاد اقتصاد ملی می تواند منجر به تبعات مختلف اجتماعی و حتی امنیتی گردد. به هر روی شاخص های توسعه بسیار فراوان و بعضاَ پیچیده بوده و برای معین وضعیت توسعه یافتگی تکیه بر شاخص های مالی، توسعه انسانی و آزادی کسب و کار صرف کافی نیست. لیکن اگر از منظر سند چشم انداز 1404 روند توسعه ایران را مرور کنیم، آهنگ حرکت ایران در بعضی از شاخص های قابل ارزیابی، انحراف معناداری از اهداف مقرر به ویژه در مقایسه با کشورهای رقیب منطقه ای دارد. اگر چه باید اثر تحریم ها و تنگناهای بین المللی را در این زمینه معین نماینده دانست. شاهد این مدعا اینکه نقاط بهبود رشد مالی کشور در سال های اخیر عمدتاَ در دوران های توافق های بین المللی ژنو و برجام اتفاق افتاده است. در مجموع باید در نظر داشت که بر اساس شاخص های عمده توسعه، راستا ایران در راستای چشم اندازهای معین شده با کندی طی شده و تداوم روند نیز قطعاً منجر به حصول اهداف ذکر شده در چشم اندازهای ملی ایران نخواهد شد.

توسعه خواهی ملی

بی تردید گام نخست و زیربنایی سفر توسعه، خواست و اراده توسعه است که در مقاله دکتر واعظی نیز بدان اشاره شد. اگر تجربیات کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه واقعی را مرور کنیم، خواهیم دید که یکی از عمده ترین نقاط مشترک این کشورها وجود اجماع تمامی نهادهای قدرت در مورد توسعه و وجود درک نسبی و روشن از مفهوم توسعه نزد همه ذی نفعان ملی است. شاید این نکته ساده انگارانه و تا حدی سیاه اندیشی باشد، لیکن در مرور و آنالیز بسیاری از رویکردها و مواضع افراد و نهادهای مختلف در کشور می توان رگه های فکری قابل توجهی را مشاهده کرد که بیانگر این امر است که بسیاری از موثرین ملی، درک متعارف از توسعه را نپذیرفته و این امر می تواند موجب گسست فکری و اختلال در اراده توسعه خواهی باشد. لذا گام نخست در کشور ما نیز نخست هم اندیشی و هم افزایی در راستای تعریف دقیق از توسعه و اهتمام به آن خواهد بود.

به عنوان نمونه گذری بر عوامل معین نماینده در توسعه برق آسای کشورهای جنوب شرق آسیا ما را به این نکته می رساند که این کشورها نخست به خط مشی توسعه متوازن و عقلایی پایبند شده و در ادامه ضمن حفظ ثبات در شاخص های اقتصاد کلان، راهنمایی اعتباری ابزارهای نظام بانکی، سرمایه گذاری گسترده در توسعه سرمایه های انسانی، انعطاف بخشی به نهاده های فراوری و تسهیل در روند سرمایه گذاری خارجی و ورود عظیم فناوری و ایده های جهانی، راستا توسعه را آسان و سریع ساخته اند.

آیا ایران کشوری در حال توسعه است؟ این سوال بنیادی و مهمی است که پاسخ آن بی تردید در خواستن و توانستن توسعه در کشور شکل خواهد گرفت. این دست سوالات و پاسخ های احتمالاَ دردناک می بایست ما را مجدداَ در راستا مسابقه توسعه قرار دهد؛ جایی که بسیاری از کشورها ضمن حل بسیاری از اختلافات فکری و فلسفی خود، تمام توان و زمان خود را درگیر توانستن و عمل توسعه ساخته اند.