کتیبه های فارسی در مسیر راه ابریشم، از ماچین تا زنگبار - آسمان تو

به گزارش خبرنگاران به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، رضوانفر عضو هیات علمی پژوهشگاه در نشست تخصصی سومین کنفرانس بین المللی باستان شناسی و حفاظت در امتداد راه ابریشم به ارایه بخشی از مقاله کتیبه های فارسی در مسیر راه ابریشم، از ماچین تا زنگبار پرداخت.

اوگفت: آثار تاریخی نوشته دار مانند سکه، مهر، نسخه خـطی، سنـد، اشیای مختلف، سنگ قبر و کتیبۀ بناهای تاریخی از مهم ترین و معتبرترین منابع پژوهشی در مورد تاریخ و فرهنگ هر منطقه به شمار می آیند؛ در این میان کتیبۀ بنایی مهمترین سند برای تاریخ معماری و مشخص هویت یک بنا در شکل گیری یک تمدن محسوب می گرددو باید گفت به همین دلیل جزو اولین عناصری است که ممکن است توسط فاتحان و یا مخالفان حذف و نابود گردد.

قدسی ترین هنر اسلامی

او اضافه کرد: بدون شک، قدسی ترین هنر اسلامی، خوشنویسی و کتیبه نگاری است،نقشی که شمایل نگاری، نقاشی و مجسمه سازی برای عینیت بخشیدن به کلام الهی در معماری مسیحی ایفا می نمایند، کتیبه و خوشنویسی نیز در معماری اسلامی ایفا می نماید.

رضوانفر توضیح داد: به دلیل کراهت و منع برخی هنرهای تصویری در برهه ای از تاریخ دوران اسلامی، خوشنویسی این نقش را برعهده می گیرد و عطف به آن، زمینۀ پیدایش و تنوع خطوط و هنرهای تزئینی پس از اسلام فراهم می گردد.

به گفته او، فتوحات اسلامی و ساخت بناهای مختلف مانند مسجد، خانقاه، مقبره، تکایا و مدارس دینی با معماری اسلامی یکی دیگر از دلایل رونق کتیبه در این دوران است.

این پژوهشگر اضافه کرد: در این میان، حضور هنر ایرانی و زبان فارسی نیز در کتیبه های ابنیۀ بسیاری از کشورها بویژه سه قاره بزرگ آسیا، آفریقا و اروپا، از جمله زیبایی های برجای مانده در معماری این مناطق، بوده و نشانگر خدمات فرهنگی - هنری جامعۀ ایرانی در اقصی نقاط دنیا است.

آنالیز کتیبه های فارسی در دنیا

رضوانفر اظهار کرد: پروژۀ میدانی آنالیز کتیبه های فارسی در دنیا، طی چند سال اخیر در کشورهای چین، هند، تاجیکستان، روسیه، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، تانزانیا و کنیا انجام پذیرفته است.

به گفته این عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، این کتیبه ها خط سیر حضور و تاثیر فرهنگ ایرانی و فارسی را از شرقی ترین قسمت آسیا یعنی بنادر شرقی چین (ماچین) تا کشورهای تانزانیا و کنیا در آفریقا و کشورهای حوزۀ بالکان در قلب اروپا نشان می دهد.

او توضیح داد: مسیر حضور کتیبه های فارسی، منطبق بر مسیر زمینی و مسیر دریایی راه ابریشم است.

او گفت: ایران و چین حدودا هزار سال بلافصل همسایه یکدیگر بوده اند و جدای از تاثیرات جادۀ ابریشم، اعزام 300 هزار ایرانی در عهد مغول برای اداره امور دیوانی و تجاری چین، زمینه ای برای حضور عناصر مشترک در فرهنگ هر دو کشور بوده است.

تعلل پژوهشگران ایرانی

او توضیح داد: متاسفانه محققان ایرانی کمتر از محققان چینی و اروپایی درباره تاثیر فرهنگ ایران در چین پژوهش نموده اند و یکی از دلایل علاقه پژوهشگرانِ چینی به مطالعۀ فرهنگ ایران، نقش ایران در حضور و گسترش چهار دین بزرگ مانویت، مسیحیت نستوری، زرتشت و بودیسم (از مسیر بلخ) در سرزمین چین بوده است.

به گفته رضوانفر، از هر یک از این ادیان، آثار و اشیائی کتیبه دار در سرزمین بزرگ چین و به تبع آن در سرزمین های مسیر راه ابریشم، برجای مانده است که بسیاری از آن ها در مهمترین مـوزه های دنیا جلوه می-نمایند.

او اظهار کرد: از سویی دیگر، حرکت شیرازی های ایران در قرن 10 میلادی به شرق آفریقا، زمینه ساز ایجاد خط کشتیرانی از آفریقا به بنادر جنوبی ایران و از آنجا به بنادر شرقی چین و تجارت دریایی راه ابریشم توسط شیرازی ها شد.

این پژوهشگر اضافه کرد: از شیرازی های مقیم افریقا، نزدیک به 150 بنا در تانزانیا و کنیا باقی مانده است و همچنین اشیاء زیادی در موزه های این دو کشور آفریقایی وجود دارد که دارای کتیبه-های فارسی و چینی است.

او گفت: در این مقاله، برخی از این بناها و اشیاء کتیبه دار در مسیر زمینی و دریایی راه ابریشم از ماچین تا زنگبار معرفی شده است.

یادگار نوشته های کاروانسرای سفیدآب

یادگار نوشته های کاروانسرای سفیدآب،سندی بر بازشناسی مسیر تجاری تاریخی جنوب به شمال ایران نوشته مشترک محمد مشهدی نوش آبادی استادیار دانشکدۀ ادبیات و زبان های خارجه، دانشگاه کاشان و حمیدرضا جیحانی، استادیار دانشکدۀ معماری و هنر، دانشگاه کاشان عنوان مقاله دیگری بود که توسط حمیدرضا جیحانی ارایه شد.

او با ارایه گوشه ای از این مقاله گفت: کاشان از دیرباز شهری متصل به راه های تجاری بوده و از دوره صفوی به عنوان شهری در شاهراه جنوب به شمال اهمیت دو چندان پیدا نموده است به این سبب کاروانسراهای پرشماری در منطقۀ کاشان قابل مشاهده است.

او با بیان اینکه کارواسرای سفیدآب واقع در شمال شرق دریاچۀ نمک، حدود چهل کیلومتر از مرنجاب فاصله دارد اضافه کرد: این بنا با سنگ و آجر ساخته شده و قسمت های داخلی آن نیز با گچ اندود شده و باریکه ای از نقش نیز حاشیۀ گچکاری ها را تزئین نموده است.

این پژوهشگر با اشاره به اینکه بر روی دیواره های گچی اتاق های شاه نشین این بنا ده ها یادگارنوشته از دوران قاجار به چشم می خورد توضیح داد: زیباترین و مهمترین متن یافته شده در کاروانسرا به ماجرای اعزام مأمور توسط سهام السطنه عامری برای تعقیب سارقان اموال زوار کربلا ارتباط دارد.

به گفته او، قدیمی ترین تاریخ شناسایی شده مربوط به سال های 1232 و 1238 هجری قمری است و تا حدود 1301 و 1310 هجری قمری یادگارنوشته هایی قابل مشاهده است و طبعاً تاریخ های پس از آن بیشتر مربوط به شکاربانان یا مأمورین دولتی و یا گردشگران است.

او گفت: یکی از مهمترین نکاتی که از این یادگار نوشته ها استخراج می گردد اصلیت مسافرانی است که در مسیر خود از این کاروانسرا عبور نموده انداز این میان، برخی قابل خوانش است و برخی از آن ها پسوند مکان دارند؛ حال یا به محل سکونت خود اشاره نموده و یا پسوند مکان در نام آنهااست.

این پژوهشگر اظهار کرد: از میان شهرهایی که در یادگارنوشته ها به هر طریق نامی از آنها برده شده، دو شهر کاشان و اردستان در نزدیکی کاروانسرای سفیدآب قرار دارند و مسافرانشان بیشتر قصد سفر به مشهد را داشته اند.

او گفت: از میان افراد، کسانی که از شهرهای دوردست تر به این کاروان سرا آمده اند، اشاره ای به مشهد امام رضا ننموده اند، لذا باید مقصد دیگری داشته باشند و توجه به محل زندگی دیگر مسافران که اهالی انارک، فسا، شیراز، لار و جهرم هستند نشان می دهد که برای رفتن به سفر زیارتی مشهد باید مسیر دیگری را انتخاب می کردند، زیرا از مناطق جنوبی تر مسیرهای بهتر و نزدیکتری برای این هدف وجود دارد.

با تور چین همراه باشید

او گفت: این کاروانیان بیشتر برای رسیدن به شاهراه تجاری شرق و غرب در این مکان مقیم شده اندو اینکه فاصلۀ میان محل زندگی این مسافران و کاروانسرای سفیدآب و اینکه اکثر مسافران از محدودۀ مشخصی در جنوب هستند، ما را به یک نتیجه رهنمون می نماید و آن اینکه افراد یادشده تُجاری هستند که کالاهایی را از منطقۀ خلیج فارس و مناطق اطراف آن در جنوب ایران به مناطق شمالی و در مسیر شاهراه شرق به غرب که به جادۀ ابریشم شهرت یافته است حمل می کردند و در آنجا به دادوستد و مبادله می پرداختند و احیاناً کالاهایی را نیز به سوی جنوب می بردند.

او در خاتمه توضیح داد: این موضوع آشکارنمایندۀ آخرین دوره های حیاتِ بخشی از راه تاریخی شمال به جنوب ایران است که وسیلۀ مبادلۀ کالا میان محدوده های شمالی و نواحی جنوبی را فراهم می نموده است.