فرا مرز؛ آزادی جعلی! - آسمان تو

گروه دانشگاه خبرنگاران، فاطمه قربانی؛ ماجرا از جایی آغاز می شود که معلم تاریخی به نام ساموئل پپتی در یکی از مدارس حومه پاریس با نشان دادن تصاویر کاریکاتوری از پیامبر اسلام(ص) در کلاس درسی که تعداد قابل توجهی از دانش آموزان آن مسلمان بودند، موجب جریحه دار شدن احساسات خانواده های مسلمان شد. در پی این رفتار توهین آمیز نوجوانی چچنی تبار، معلم تاریخ را به قتل می رساند. قاتل که همان نوجوان چینی تبار است به محاصره پلیس در می آید و در حالی که مأموران را تهدید می کرد توسط آن ها با شلیک ده گلوله کشته می شود. رئیس جمهور فرانسه در پی این حادثه ساموئل پتی را ستود و بر این مسئله تاکید نمود که فرانسه از حمایت از کاریکاتورها و طراحان آن دست نخواهد کشید و قول داد که به مبارزه برای آزادی و مبارزه برای جمهوری که ساموئل پتی چهره آن شده، ادامه دهد و گفت او تجسم اراده کشور برای شکست دادن تروریست ها و اسلام گرایان است تا انسان ها آزاد زندگی نمایند.

این مسئله در حالی رخ داد که مکرون دو هفته قبل نیز اسلام را دینی بحران زده معرفی نموده بود و از تمهیدات جدیدی برای برخورد با اسلام گرایان جدایی طلب در فرانسه خبر داده بود. فارغ از آن که قتل معلم فرانسوی در جای خود محکوم است، باید این مسئله را مورد بحث قرار داد که چه میزان انتشار کاریکاتور پیامبر اسلام(ص) در ذیل حق آزادی بیان، که مورد تاکید دولت فرانسه است، قابل توجیه است.

نخست باید به این نکته توجه داشت که آزادی عقیده و اینکه انسان بتواند عقیده و اندیشه خود را آزادانه انتخاب کند، از حقوق بنیادین است و آزادی بیان، تجلی گاه و ابزاری است که به وسیله آن انسان از حق بر عقیده خود بهره می گیرد. آزادی بیان در ذیل حقوق بشر تعریف می شود و حقوق بشر حقوقی است که مبنای اجتماعی-جهانی دارد و انسان محور است. پس زمانی می توانیم در توجیه رفتار خود به آزادی بیان استناد کنیم که در به کارگیری این حق خود به جهان توجه کنیم که آیا برای تمامی مردم جهان کاریکاتور به منزله نقد و بیان عقیده شخصی است یا توهین به گروهی دیگر از مردم جهان و باورهای آن ها؟ زمانی که به عرف جهانی توجه می کنیم و جهان را وسیع تر از غرب و فرهنگ حاکم بر آن می بینیم، درمی یابیم که در بخشی دیگر از جهان و به عقیده جمعیت قابل توجهی از مردم سراسر جهان، در انتشار کاریکاتور جنبه اهانت از جنبه انتقاد پررنگ تر است.

به همین خاطر دیگر نمی توانیم انتشار کاریکاتور را ذیل آزادی بیان تعریف کنیم. زیرا آزادی بیان ابزاری برای بیان عقیده و نقد و اعتراض به سایر اندیشه ها و باورهاست؛ نه ابزاری برای اهانت و تمسخر عقاید و باورهای دیگر انسان ها. و این دغدغه که تحدید و محدودیت آزادی بیان تبعات منفی خواهد داشت، دغدغه صحیح و بجایی است؛ اما حتی در کنوانسیون های بین المللی نیز این حق به صورت مطلق در نظر گرفته نشده است. به طور مثال در بند دوم ماده 10 کنوانسیون اروپایی حقوق بشر و آزادی های اساسی در ارتباط آزادی بیان، موارد محدود نماینده آورده شده است: اعمال این آزادی ها، از آنجا که با خود وظایف و مسئولیت هایی را به همراه دارند، ممکن است نیازمند تشریفات، شرایط، محدودیت ها یا مجازات هایی باشند که توسط قانون مقرر شده و در یک جامعه مردم سالار به منظور حفظ منافع امنیت ملی، تمامیت ارضی یا ایمنی عمومی جهت ممانعت از ایجاد هرج و مرج یا ارتکاب جرایم، حفاظت از سلامتی و اخلاقیات مردم، حمایت از آبرو یا حقوق سایرین، جلوگیری از افشای اطلاعات محرمانه یا حفظ اقتدار و بی طرفی دستگاه قضاوت لازم و ضروری هستند. همچنین در ماده 19 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی در حمایت از آزادی بیان آورده شده است:

1. هیچ کس را نمی توان به مناسبت عقایدش مورد مزاحمت و اخافه قرار داد.

2. هرکس حق آزادی بیان دارد. این حق شامل آزادی تفحص و تحصیل و اشاعه اطلاعات و افکار از هر قبیل بدون توجه به سر حدات خواه شفاهاً یا به صورت نوشته یا چاپ یا به صورت هنری یا به هر وسیله دیگر به انتخاب خود می باشد. اما

3. اعمال حقوق مذکور در بند 2 این ماده مستلزم حقوق و مسئولیت های خاص است و لذا ممکن است تابع محدودیت های معینی بشود که در قانون تصریح شده و برای امور ذیل ضرورت داشته باشد:

الف) احترام حقوق با حیثیت دیگران.

ب) حفظ امنیت ملی یا نظم عمومی یا سلامت یا اخلاق عمومی.

با توجه به موارد ذکر شده و سایر مواد موجود در کنوانسیون های بین المللی و اصول مرتبط با جرم انگاری در حقوق کیفری مواردی را می توان تهدیدنماینده آزادی بیان دانست.

ضرر و رفتار صدمه زننده به دیگری از اصول مهم جرم انگاری در تمام نظام های حقوقی است. ضرر به دیگری را می توان قدیمی ترین اصل موجه ساز برای نقص آزادی اراده و دخالت حکومت در جامعه به وسیله جرم انگاری، دانست. حکومت زمانی می تواند در رفتار افراد جامعه مداخله نماید که این امر برای برطرف اضرار به غیر و یا جلوگیری از ایجاد آن ضروری باشد.

بنابراین، اصل بر آزادی اندیشه و بیان است و نظم سیاسی مطلوب آن است که زمینه برخورداری از این آزادی ها را برای همه شهروندان و تابعان فراهم کند اما استمرار و دوام هر نظم سیاسی و جامعه ای، مستلزم تهدید آزادی در جایی است که تعدی و ضرر به غیر ایجاد می نماید و این تعدی و ضرر می تواند موجبات پراکندگی و از بین رفتن اتحاد و انسجام جامعه را فراهم آورد و در نهایت نظم عمومی و امنیت را مختل کند. اگر ضرر را تنها مادی ندانیم و ضرر غیر مادی و معنوی را نیز در دایره ضرر بگنجانیم، بی شک آزردگی ناشی از توهین و اهانت را نیز می توان از مصادیق ضرر به غیر بر شمرد. اهانت به مقدسات دینی باعث جریحه دار شدن احساسات پیروان آن دین و مذهب می شود و می تواند موجبات اقدام متقابل را فراهم کند و نظم و امنیت عمومی را به خطر بی اندازد. تایید و تصدیق این مطلب، حادثه اخیر است که مشاهده شد چگونه اهانت و انتشار کاریکاتورها موجب اختلال در نظم عمومی و امنیت را فراهم می آورد.

اصل دیگری که در مبحث جرم انگاری وجود دارد و می توان در این مسئله به آن استناد کرد، اصل مصلحت عمومی است که می کوشد بین منافع فردی و جمعی تعدیل ایجاد کند و گاه برای منفعت اجتماع، بعضی از آزادی های فردی را تهدید می نماید. در مسئله مورد بحث ما آزادی بیان هر مطلب تا جایی مجاز است که موجب جریحه دار شدن احساسات دیگر افراد جامعه نشود و زمانی که شخص آغاز به توهین به عقیده و باور بخشی از افراد جامعه می نماید و نظم عمومی را به هم می زند و سبب نفرت پراکنی می شود، بی شک برخلاف اصل مصلحت عمومی عمل می نماید. به همین خاطر است که جرم انگاری توهین به مقدسات مذهبی ذیل جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی قرار می گیرد.

در کنوانسیون های بین المللی نیز این مطلب مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر مواد بیان شده از کنوانسیون های بین المللی که دلالت بر این اصل دارند، ماده بیست میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی نیز آزادی بیان را در جایی که موجب نفرت پراکنی می شود، منع نموده است:

1. هر گونه تبلیغ برای جنگ به موجب قانون ممنوع است.

2. هر گونه دعوت (ترغیب) به کینه (تنفر) ملی یا نژادی یا مذهبی که محرک تبعیض یا مخاصمه یا اعمال زور باشد به موجب قانون ممنوع است.

بسیاری از کشورها اهانت به مقدسات دینی را جرم انگاری کردند. در بعضی کشورها معیار جرم انگاری توهین به مقدسات مذهبی، غلبه و کثرت پیروان آن دین در جامعه می باشد. انگلستان از جمله این کشورها است که توهین و اهانت به مقدسات مسیحیت را جرم انگاری نموده است. در حقوق جمهوری اسلامی ایران همراه با وجود آنکه اصول قانون اساسی در خصوص حقوق اقلیت های دینی و لزوم مدارا و اخلاق حسنه و از اسلامی با آن ها اجرا شده اما حمایت اختصاص به پیامبران عظام دارد (ماده 513 قانون تعزیرات و مجازات بازدارنده). به نظر می رسد این مطلب که در هر کشوری تنها ادیانی خاص حمایت می شوند، محل اشکال است. از آنجایی که هر رفتار اهانت آمیزی نسبت به هر یک از ادیان و مذاهب می تواند موجب آزردگی بخشی از افراد جامعه شود و در پی آن پراکندگی و اخلال در نظم عمومی رخ دهد، باید احترام و مدارا با تمامی ادیان و مذاهب مورد توجه قرار بگیرد.

فاطمه قربانی و فاطمه سرایی - دانشجویان کارشناسی حقوق دانشگاه تهران

انتشار یادداشت های دانشجویی به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط خبرنگاران نیست و صرفاً منعکس نماینده نظرات گروه ها و فعالین دانشجویی است.