اتاق فکری برای حفظ بازار در افغانستان نداریم، ترکیه؛ رقیب نشر ایران در افغانستان - آسمان تو

سید مجید سلطانی، مدیر موسسه شانه سرک درباره زمینه شکل گیری و فعالیت این موسسه به ایبنا گفت و تاکید نمود به عنوان بخش خصوصی که به اعتقاد بسیاری کسب سود باید اولویتمان باشد اما برای اینکه در بازار افغانستان سرپا بمانیم، فرهنگ را مقدم بر پول دانستیم.

وی از حضور رقبای جدی با هدف توسعه زبان انگلیسی و البته کوشش برنامه ریزی شده ترکیه با هدف مشابه در حوزه نشر، ابراز نگرانی می نماید؛ چراکه این جریان می تواند به حذف زبان فارسی در افغانستان بینجامد.

موسسه شانه سرک در حوزه کتاب چه مراوداتی با افغانستان دارد؟

ایده فعالیت فرهنگی با موضوع کتاب، از 10 سال پیش با توجه به بازار ضعیف کتاب در افغانستان و البته ضرورت حفظ خط و زبان فارسی، به ویژه بعد از اینکه خط سیریلیک در تاجیکستان به طور رسمی اعلام شد، شکل گرفت و در فعالیت موسسه فرهنگی شانه سرک آغاز شد. صادرات کتاب، با هدف حمایت و دسترسی آسان تر کتاب فروشان افغانستانی به جدید ترین کتاب های منتشر شده در ایران، براساس احتیاج و انتخاب آن ها، هدف نخست موسسه بود. ناشران افغانستانی با صرف هزینه و مراجعه حضوری به بازار کتاب ایران که اغلب محدود به راسته کتاب انقلاب بود، از شرایط بازار آگاه می شدند و به خرید اقدام می کردند. این خرید ها محدود، نقدی و با توجه به فاصله زیاد بین سفر ها، منابع کتاب فروشی ها دیر به دیر روزآمد می شد؛ بنابراین به محض تعامل با ناشران، کتاب فروشان و حتی مخاطبان و پدید آورندگان افغانستانی، برنامه ریزی شد تا احتیاج آن ها، حتی با ارسال یک جلد از عنوان های جدید، دسترسی به آخرین کتاب های بازار نشر ایران و خرید اعتباری برطرف گردد. موسسه شانه سرک برای ناشران ایرانی سراسر کشور، امکان معرفی اثار خود در بازار افغانستان را فراهم نموده است.

در تعامل با ناشر ایرانی، می خواهیم با تخفیف بیشتری، مثلا بین 10 تا 15 درصد، کتاب را در اختیار کتاب فروش افغانستانی قرار دهد. به عنوان واسط، به ناشر ایرانی متعهد شده ایم تا کتاب را در ایران توزیع نکنیم. درصد بالاتر تخفیف، با هدف جبران هزینه انتقال هر بسته کتاب که معمولا دو-سه میلیون تومان ارزش دارد، 450 تا 500 هزار تومان می گردد، در نظر گرفته شده است؛ البته ظرفیت بازار کتاب افغانستان، برای 100 ناشر همکار موسسه، قابل توجه است، بنابراین با اعمال این میزان تخفیف موافقت می نمایند. دومین قدم، کتاب ناشر ایرانی را اعتباری دریافت و مطابق همان قرار داد به ناشر افغانستانی تحویل می دهیم. به عنوان مثال، اگر با ناشر ایرانی، 6 ماهه تفاهم نموده باشیم، با ناشر افغانستانی، پنج یا 5/5 ماهه قرارداد می بندیم.

فروش کتاب در افغانستان، براساس قیمت گذاری جدید انجام می گردد؟ به ویژه اینکه مدتی است ارزش افغان از ریال بیشتر شده ؟

کتاب به همان قیمت پشت جلد، با محاسبه تخفیف ناشر ایرانی، به ناشر افغانستانی فروخته می گردد؛ مثلا اگر با 35 درصد تخفیف، کتاب از ناشر ایرانی خریداری می گردد، با کسر هزینه مراوده و سایر خدمات، مثل بسته بندی که در مجموع 5 درصد محاسبه می گردد، کتاب به دست ناشر افغانستانی می رسد. مزیت این شکل مراوده، دسترسی آسان تر ناشر به کتاب، استفاده از شرایط خرید اعتباری و کسب سود بیشتر، همچنین تقویت عرضه کتاب در افغانستان است.

درباره تاثیر افزایش ارزش افغان در برابر ریال بر مراودات فرهنگی هم یادآور می شوم، تفاوت بین پول رسمی دو کشور، چندان طولانی نیست؛ علاوه براین با افزایش دو برابری قیمت کتاب در ایران، هزینه های انتقال و خرید کتاب از سوی ناشران افغانستانی افزایش پیدا می نماید. به عنوان مثال؛ در حالی که هزینه انتقال بسته کتاب، 500 افغان تمام می شد، این هزینه به 1500 افغان رسیده است. هرچند ناشر افغانستانی با افزایش ارزش افغان، سود بیشتری در این جریان به دست بیاورد اما نباید فراموش کنیم، هزینه های بالای زندگی مانع از تقویت چرخه صنعت نشر در این کشور شده است؛ بنابراین نباید به صادرات کتاب به این کشور، درآمد زا نگاه کنیم.

جامعه افغانستان با وجود هزینه های بسیار بالای زندگی در مقایسه با ایران، بسیار کتابخوان هستند. به عنوان مثال؛ دانشجویان این کشور با وجود مسائل فراوان، علاوه بر خرید کتاب های درسی برای خرید کتاب های غیردرسی مرتبط با رشته دانشگاهی نیز حتما هزینه می نمایند. برخلاف ایران، تعطیلات سالانه افغانستان به دلیل سرمای شدید، در فصل زمستان است. مردم کتابخوان افغانستان، پیش از آغاز تعطیلات زمستانی، تعداد قابل توجهی کتاب می خرند، چراکه؛ بیشترین مشغولیت آن ها مطالعه کتاب است.

در شرایط کرونایی، پیروز شدیم در سه نمایشگاه مشترک ایران و افغانستان حضور و مشارکت داشته باشیم. از جمله سومین دوره نمایشگاه کابل؛ هرچند این نمایشگاه، به دلیل حمله تروریستی داعش، لغو شد اما کتاب ها را به ناشران افغانستانی فروختیم و به ایران برنگشت؛ البته حمایت های معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در افغانستان، در کاهش خسارت ها موثر بود. یکی از اقدامات موسسه، اعزام مهمان ویژه برای حضور در نمایشگاه کتاب کابل است از جمله نرگس آبیار و صابر ابر و زهرا مشتاق، مستند ساز و خبرنگار سایت سینما سینما است.

مراوده با فعالان حوزه نشر در افغانستان، به صادرات کتاب منحصر نمی گردد، بلکه در حوزه آموزش استفاده از دستگاه های چاپ نیز تعامل شکل گرفته است. به این ترتیب که 10 نفر از علاقه مندان این حوزه در چاپخانه های ایران دوره های آموزشی صحافی و چاپ را پشت سر گذاشته اند و در افغانستان مشغول شده اند؛ فروش و تجهیز دستگاه های چاپ از دیگر مراودات فرهنگی بین ایران و افغانستان در حوزه نشر است. مجموع این فعالیت ها با مشارکت بخش خصوصی فعال در حوزه نشر افغانستان برگزار می گردد.

جریان تعامل بین فعالان حوزه نشر ایران و افغانستان فقط به تامین کتاب منحصر می گردد یا اینکه سفارش فراوری محتوا از سوی ناشران و کتاب فروشان افغانستانی نیز دریافت و به ناشران ایرانی ارائه می کنید؟ و یا به عکس؟

در گذشته هدف ناشران و کتاب فروشان افغانستانی، تامین کتاب از بازار کتاب ایران بود اما امروزه این تعامل به خرید حق رایت آثار پدید آورندگان ایرانی ارتقاء پیدا نموده و در حوزه ترجمه همکاری مشترک شکل گرفته است. شیوه دیگر همکاری واردات کتاب پدید آورندگان افغانستانی در ایران با هدف ایجاد ارتباط دو سویه است. نقطه آغاز این ارتباط در گفت و گو با مرحوم استاد زریاب بود، ایشان پیش تر از ایجاد ارتباط فرهنگی کتاب محور بین ایران و افغانستان ابراز رضایت نموده بودند در عین حال گفتند: دوستی یک طرفه نمی گردد. برای ایجاد این ارتباط دو طرفه زمان بر بود؛ بعد از آزمون راه های مختلف در نهایت به تاسیس انتشارات کلکین رسیدیم. در قالب این انتشارات با ناشرافغانستانی وارد مذاکره شدیم؛ با پرداخت حق رایت، کتاب در ایران ویراستاری، ممیزی و بعد از اعمال اصلاحات و آنالیز نهایی با ناشر افغانستانی به نام انتشارات کلکین منتشر می گردد. کتاب موانع پیدایش حکومت کارآمد در افغانستان از 2001 به بعد نوشته فاضل سنچارکی با دریافت مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده است؛ علاوه براین 100 کتاب دیگر در نوبت چاپ، ویراستاری قرار دارند؛ البته پنج عنوان این فهرست در نوبت دریافت مجوز هستند که در شورای پنج نفره نشر کلکین، ویراستاری، اعمال اصلاحات، و یا در صورت لزوم تغییر تصویر جلد انجام می گردد. آثار پدید آورندگان مطرح افغانستانی از جمله همه آثار مرحوم استاد زریاب و حمیرا قادری و همچنین فاضل سنچارکی در نوبت آنالیز و چاپ قرار دارند.

فرآیند چاپ کتاب در انتشارات کلکین چگونه است؟

فقط محتوا از آن سو فراوری می گردد و مابقی فرآیند از چاپ، ویراستاری، دریافت مجوز و توزیع را نشر کلکین انجام می دهد. بین 15 تا 20 درصد سود فروش، فقط برای محتوا، به ناشر افغانستانی می رسد.

با توجه به اینکه بازار نشر کتاب در ایران به دلایل مختلف دچار ضعف هایی شده و شمارگان کتاب، گاه حتی به 50 نسخه هم می رسد، انتشار کتاب پدید آورندگان افغانستانی در ایران چه شرایطی دارد؟ برای ایجاد بازار چه اقدامات و بازار سنجی هایی انجام داده اید؟

1000 نسخه برای همه کتاب های کلکین قطعی است.

به نظر می رسد، برای فروش کتاب های کلکین، به جمعیت سه تا پنج میلیونی مهاجران افغانستانی توجه ویژه ای دارید. اما به هر حال این جمعیت در گروه های سنی مختلفی قرار دارند و همه جوز مخاطبان کتاب های استاد زریاب فاضل سنچارکی قرار ندارند.

قطعا به مهاجران افغانستانی به عنوان یکی از گروه های مخاطب کلکین نگاه داریم و درباره بازار من اصلا می گویم یک میلیون و از این یک میلیون نفر 50 و یا حتی 20 درصد مخاطب اصلی کتاب باشند و البته حتی به کمتر از این مخاطب هم فکر نموده ایم.

کتاب های کلکین قرار است کجا و چگونه عرضه گردد؟

در کافه کتاب تلما که ویژه فروش کتاب پدید آورندگان افغانستانی است. مقرر شده بخشی از 100 عنوان کتاب کلکین از سوی پخش ققنوس توزیع گردد، بخشی در کافه کتاب تلما عرضه شد و البته در حال رایزنی با نهاد کتابخانه های عمومی هستیم تا کتاب پدید آورندگان افغانستانی در کتابخانه های عمومی نیز عرضه گردد.

بنابراین می توان نتیجه گرفت که کلکین مخاطب افغانستانی ساکن ایران را هدف قرار داده تا بالفعل کردن بازار ایران برای کتاب پدید آورندگان افغانستانی؟ چراکه هدف اولیه ایجاد ارتباط دوسویه بود؟

نمی توان گفت، هدف صد در صد مخاطب افغانستانی ساکن ایران است؛ چراکه بسیاری مردم ایران به آثار پدید آورندگان همسایه شرقی علاقه مند هستند که شاهد این علاقه مندی سفارش هایی است که در چند کارتن برای دوستان می آورم البته این سفارش ها منحصر به کشور خودمان نیست، ایرانی های ساکن کشور های دیگر از جمله آلمان و یا هلند نیز هم به این کتاب ها احتیاج دارند و برای دسترسی به من و دوستان دیگر پیغام می دهند. تبلیغ و انتشار محتوا و نظر سنجی در فضای مجازی نشان می دهد، علاوه بر مردم افغانستان، آثار مکتوب این کشور در دیگر کشور ها نیز خواستار دارد.

درباره قیمت گذاری کتاب های کلکین بفرمایید با توجه به اینکه شما صاحب صد در صدی کتاب هستید و اینکه اگر ناشر افغانستانی برای عرضه این کتاب ها ابراز تمایل کرد، چه مراحلی را باید طی کند؟

در قرار داد پنج صفحه ای که زیر نظر اتحادیه ناشران و کتاب فروشان افغانستان و نظارت رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در این کشور تنظیم شده، این طور آمده که کتاب فقط در ایران فراوری می گردد و اگر ناشر افغانستانی بخواهد کتاب به این کشور ارسال می گردد؛ از سوی دیگر اگر محتوا در این کشور فراوری گردد به ایران صادر نمی گردد حتی اگر این کتاب وارد ایران گردد، دو طرف در سود فروش سهیم هستند.

منبع درآمد اصلی موسسه شانه سرک، فعالیت در حوزه کتاب است؟

فعالیت در حوزه فرهنگی، بدون توجه به عواید مالی ان چندان پاسخ نمی دهد. پنج درصد سود انتقال کتاب در یک سال به ارزش بیش از یک میلیارد تومان، تنها برای یک مجموعه، بخشی از درآمد موسسه شانه سرک است؛ علاوه بر صادرات کتاب به کشور افغانستان، موسسه سرمایه گذاری های مختلفی در این کشور پیگیری می نماید چاپخانه هم در این کشور داریم.

هرچند به کسب سود اعتقاد داریم اما هیچ وقت در نمایشگاه های کتاب به عنوان فروشنده کتاب حاضر نشدیم؛ اما چون می توانیم بدون واسطه پول نقد را به دست بیاوریم، کتاب ها را به اتحادیه ناشران افغانستان سپردیم و اعطاء نمایندگی به ناشران با قرعه کشی انجام شد. اتحادیه هم بازپرداخت پول کتاب ناشر ایرانی را ضمانت نموده است. بازار کتاب افغانستان به دلایل مختلف از جمله هزینه های بالای مالی پویا نیست؛ بنابراین اگر در مقام فروشنده، کتاب را مستقیم به مخاطب بفروشم، کتاب فروشان این کشور بی تردید دچار آسیب شدید می شوند. نمایشگاه در شهری مثل کابل در سال یک یا دو بار اتفاق می افتد اما موسسه در طول سال به ناشر افغانستانی کتاب می فروشد.

با توجه به تحولات کشور افغانستان و ایجاد زمینه برای تعاملات مختلف از جمله در حوزه فرهنگی از جمله کتاب، هرچند از ظرفیت وجود زبان مشترک بهره مند هستیم، به عنوان بخش خصوصی از وجود رقبای جدید نگران نیستید؟

سال های گذشته کتاب فارسی براساس احتیاجی که وجود داشت به خوبی در افغانستان عرضه و فروخته می شد اما امروزه، شرایط نگران نماینده ای در حال شکل گیری است؛ بیشتر سفارت ها در کوشش اند با تبدیل منابع مکتوب به انگلیسی، زبان انگلیسی را توسعه بدهند؛ بنابراین شاهد ظهور یک پدیده در این حوزه هستیم. مردم افغانستان از ایران کتاب می خرند؛ اما کتاب زبان انگلیسی! صدور نزدیک به 700 کارتن شامل 200 عنوان کتاب آموزش زبان انگلیسی به افغاستان در چند روز گذشته به معنای بی توجهی بخش دولتی و خصوصی به ظرفیت بازار کتاب افغانستان است.

البته قبول دارید که ناشر ایرانی گرفتار بازار داخل است و توجه به ظرفیت های بازار کتاب افغانستان برای او اولویت ندارد؟

پس اجازه بدهید درباره بخش دولتی صحبت کنیم؛ یعنی انتقاد یک مسئول بخش خصوصی از بخش دولتی! به عنوان مثال؛ اگر از بعضی ناشران دولتی، درخواست یک فهرست کتاب به ارزش 500 میلیون تومان ارائه کنیم، با شرط و شروط مختلفی روبرو خواهیم شد؛ مثل چک 100 میلیونی ضمانت، مهلت اندک دو یا سه ماه برای باز پرداخت و تخفیف اندک 25 تا 28 درصدی... با وجود این شرایط هرچند می توانیم سالانه یک میلیارد تومان کتاب فقط از یک ناشر دولتی، به افغانستان صادر کنیم، هیچگاه حاضر به همکاری با بعضی از آن ها نیستیم. هرچند برای بخش خصوصی، درآمدزایی باید دغدغه و اولویت باشد، اما فرهنگ اولویت ما است؛ چراکه می خواهیم سال ها در بازار کتاب افغانستان بمانیم. بنابراین؛ مجبورم به اصطلاح، مهره های بازی را طوری بچینم که حمایت ناشر افغانستانی را از دست ندهم. نتیجه این تعامل دعوت ناشر افغانستانی از بخش خصوصی ایرانی برای برگزاری نایشگاه مشترک است.

درباره چالش و رقابت بخش خصوصی ایران با رقبای جدید در بازار کتاب افغانستان بفرمایید.

اتفاق عجیب دیگر، حضور بخش دولتی ترکیه با سرمایه گذاری ویژه در افغانستان با تاسیس مدارس افغان- ترک و ارائه بورس تحصیلی است؛ به طوری که فراگیری زبان ترکی بعد از آموزش زبان انگلیسی در افغانستان قرار گرفته است. بیشترین فروش کتاب در نمایشگاه مزار شریف، منابع آموزش زبان انگلیسی بود. با این شرایط، باید پرسید که مسئولان احساس خطر نمی نمایند؟! پیش بینی می کنم تا پنج سال آینده نمایشگاه کتاب زبان انگلیسی در افغانستان را خواهیم دید و در چند غرفه هم کتاب های پر فروش فارسی عرضه خواهد شد.

در حوزه کتاب به ناشران افغانستان پیشنهاد همکاری دادند تا کتاب های ترکی را برای مخاطب افغانستانی به فارسی و پشتو تبدیل نمایند. پول برای فعالیت فرهنگی در بخش دولتی وجود دارد و مدیریت هزینه و برنامه ریزی لازم است.

می گویید برای شما فرهنگ نسبت به سود مالی ارجح است. در این شرایط، انتظار شما از این بازار چیست؟

در گفت و گو با مدیر عامل موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، ضرورت توجه به اهمیت و ضرورت درج تاریخ برگزاری نمیاشگاه های کتاب افغانستان در تقویم نمایشگاهای بین المللی اشاره کردم. نتیحه این اقدام شکل گیری متولی واحد برای مراجعه و پاسخگویی به همه ناشران علاقه ند به بازار کتاب افغانستان است؛ بنابراین موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران و رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی با ناشران در اتباط قرار می گیرند و البته بودجه نیز متمرکز می گردد و اتاق فکر با حضور افراد متخصص تشکیل می گردد در این اتاق فکر می توان به اسیب شناسی 1000 کارتن به 500 کارتن کتاب زبان فارسی کاهش پیدا نموده است در حالی که هیچ گاه درباره بازار کتاب افغانستان اتاق فکر نداشتیم.